Geschiedenis van de joodse gemeente in Winsum
De joodse gemeente in Winsum is omstreeks 1800 ontstaan, toen daar woonachtige joden elkaar opzochten om samen de Thora (de eerste vijf boeken van het Oude Testament) te lezen. De oprichting van een kille, zoals de joden hun kerkelijke gemeente noemen, heeft heel wat voeten in de aarde. Er moet een bestuur worden gevormd en er moet worden voorzien in de functies van rabbijn, voorzanger, mohel (besnijder), sjochet (ritueel slachter), godsdienstleraar en koster. En natuurlijk, en dat is het grootste probleem, moeten de kosten die met de instandhouding van kerk en begraafplaats gepaard gaan, onderling worden opgebracht.
De kille werd in 1821 een ringgemeente, dat wil zeggen de kille Winsum kreeg een streekfunctie. Deze functie dankt de gemeente aan de kerkelijke indeling, zoals deze door Koning Willem 1 was ingesteld. Daarbij viel Winsum als ringgemeente onder het ressort Groningen. De joden in burgerlijke gemeenten als Adorp, Baflo, Bedum, Eenrum, Leens, Ulrum en Warffum behoorden allemaal tot de ringgemeente Winsum. In 1877 werd de joodse gemeente Ulrum-Leens zelfstandig.
Gedurende de eerste zeventig jaar van het bestaan van de joodse gemeente moest men zich tevreden stellen met een huiskamer als synagoge. Deze huissynagoge was gevestigd in het woonhuis aan de Westerstraat 21.
In 1867 liet het bestuur van de joodse gemeente in Winsum aan de oostzijde van het dorp in de Winsumermeeden een begraafplaats aanleggen. Sinds 1988 is de begraafplaats met het toegangshek (1909) een rijksmonument.
Pas in 1876 beschikte men over de financiële middelen om een synagoge te laten bouwen. De kille verkeerde toen wat ledental betreft op het hoogtepunt van haar bestaan. Er waren op dat moment honderdtachtig leden incl. vrouwen en kinderen (waaronder tenminste tien voor de joodse wet volwassen mannen). Een belangrijk initiatiefnemer bij de bouw van de synagoge was Hartog de Vries (1836-1908), die jarenlang voorzitter van het bestuur van de joodse gemeente was. Op 17 januari 1876 begaf hij zich met Izaäk van Berg (1836-1877) naar de notaris. Er werd grond in Obergum (aan de Schoolstraat), ongeveer vier are, voor tweehonderd gulden gekocht van de familie Buikema-Scharft. De synagoge kwam in 1879 gereed.
Het bescheiden gebouw met karakteristieke boogramen, opgetrokken in de zgn. “Waterstaatstijl”, is een typisch voorbeeld van een mediene synagoge. Tot 1934 zijn hier de joodse erediensten gehouden. De joodse gemeente was toen te klein voor de synagoge. In 1935 werd het gebouw verhuurd aan de Moderne Winsumer Bestuurdersbond, die door aankoop in 1940 eigenaar werd. De bond vernoemde het verenigingsgebouw naar de socialistische Joodse voorman Nathan (Nardus) Albert de Vries (Winsum 1878- Groningen 1924): het N.A. de Vriesgebouw. De exploitatie is in de loop der tijd overgenomen door het NVV, later de FNV. Ter nagedachtenis aan N.A. de Vries is in de tuin die grenst aan de noordzijde van de synagoge (voorheen eigendom van de synagoge) de N.A. de Vriesboom geplant. Zie daarvoor de QR-code, die is bevestigd aan het hek aan de noordzijde van de synagoge.
Bij een verbouwing in 1965 vond een ingrijpende wijziging plaats, waarbij bijna alle bijzondere kenmerken die nog herinnerden aan de oude synagoge verdwenen. In 2009 werd de exploitatie door de FNV beëindigd en het gebouw overgedragen aan de “Stichting Behoud Synagoge Winsum”, die zorgde voor restauratie in de oorspronkelijke staat (2011). Zo zijn bij deze restauratie het oorspronkelijke tongewelf en de vrouwengalerij hersteld.
Het mikwe is zichtbaar gemaakt onder een glazen plaat in de vloer.
In 1993 is er tegen de oostzijde van de synagoge een Joods oorlogsmonument aangebracht naar een ontwerp van Jan Buwalda. Het monument bestaat uit twee glazen panelen waarop de namen zijn vermeld van de dertien slachtoffers uit Winsum die in 1942 zijn vermoord in Auschwitz. Op het rechterpaneel staat een tekst die is ontleend aan Jozua 4:6-7.
De tekst op de gevelsteen aan de westzijde is ontleend aan Numeri 24,5: “Hoe goed zijn uw tenten, Jakob! Uw woningen, Israel
In de sjoel staan twee vitrines met aandenkens aan het joodse leven, waaronder enkele religieuze voorwerpen.
Ter nagedachtenis aan N.A. de Vries is in de tuin die grenst aan de noordzijde van de synagoge in 2012 de N.A. de Vriesboom geplant.
De synagoge is een gemeentelijk monument.
 |
 |